ΦΛΑΜΠΟΥΡΙ ΚΑΙ ΑΩΤΟΥ
ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Τα φλάμπουρα αναρτημένα στο μπαλκόνι για το γάμο του Βασίλη Ευστ. Μπίτα στην Παλαιομάνινα (Ιούλιος 2008)
α) είναι πάντα δύο
β) το χρώμα είναι πάντα το ίδιο και συγκεκριμένο (κόκκινο πανί με φούντες από άσπρο μαλλί και άσπρο πανί με κόκκινες φούντες αντίστοιχα)
γ) πάντα γίνεται μια βδομάδα πριν το γάμο στη σύλλογή των ξύλων στο δάσος (σουρτσελε)
δ) γίνεται πρόχειρα χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερη προεργασία και πάντα με δυο κλαδιά δέντρου σε σχήμα σταυρού και όχι σε κοντάρι
ε) στις μυτερές άκρες του (βλ φωτογραφία) καρφώνουν καρπούς από οπωροφόρα δέντρα (ρόδια, μήλα, πορτοκάλια κα)
στ) τα κρατάνε ένα αγόρι και κορίτσι "αμφιθαλείς'" δηλαδή και με τους δύο γονείς τους εν ζωή και στην επιστροφή από το δάσος τα κρεμάνε κάπου ψηλά στο σπίτι του γαμπρού για 40 ημέρες.
Ο Ελ. Αλεξάκης στο βιβλίο του "Η σημαία (το Φλάμπουρο στο γάμο (Τελετουργία-εξάπλωση-προέλευση, εθνολογική μελέτη", Αθήνα, 1990) αναφέρει μεταξύ άλλων:
Ειρεσιώνη. Καλείται το κλαδί δέντρου (στην αρχαία Αθήνα ήταν ελιά ή δάφνη) , πάνω στο οποίο είχαν πλέξει λευκές και κόκκινες
κορδέλες από μαλλί και είχε κρεμασμένους όλων των ειδών τους καρπούς (εκτός του πίου και του μήλου) δύο φορές το χρόνο (Άνοιξη, Φθινόπωρο). Γινόταν περιφορά τους και στη διαδρομή τοποθετούσαν επάνω του άρτους, οινοχόες γεμάτες με κρασί, ορμαθούς από βελανίδια, λάδι, μέλι. Η ειρεσιώνη είναι πιθανόν να πήρε το όνομά της από το μαλλί «είρος», από το οποίο φτιάχνανε τις μάλλινες κορδέλες. Για τους αρχαίους Έλληνες αποτελούσε σύμβολο ευφορίας και γονιμότητας. Ο Πορφύριος (234-304 μΧ) δεν κατονομάζει ρητώς την ειρεσιώνη, αλλά σαφώς την υπαινίσσεται, όταν αναφέρεται για την πομπή που γίνονταν στην Αθήνα των ημερών του για τον Ήλιο και τις Ώρες. Άλλες ειρεσιώνες αναρτιούνταν πάνω στις πόρτες των οικιών και παρέμεναν εκεί μέχρι το επόμενο έτος, όπου καίγονταν και αντικαθιστούνταν με νέες. Η ειρεσιώνη αργότερα μετατράπηκε από τους ρωμαίους σε δέσμη από στάχυα, στις πόρτες των ναών τους. και των οικιών τους. Από τονΠαυσανία διασώζεται η ακόλουθη περιγραφή της τελετής κατά την έβδομη μέρα της γιορτή των Πυανεψίων : «Η ειρεσιώνη είναι ένα κλαδί ελιάς περιτυλιγμένο με μαλλί και από αυτό κρέμονται διάφοροι καρποί της Γής. Ένα αγόρι, του οποίου ζουν και οι δύο γονείς, το μεταφέρει και το τοποθετεί μπροστά από τις πόρτες του Ιερού του Απόλλωνα (θεός του Ήλιου και του Φωτός) κατά τη γιορτή των Πυανεψίων. Οι «αμφιθαλείς παίδες», δηλαδή αυτοί που έχουν και τους δύο γονείς στη ζωή, περιέφεραν την ειρεσιώνη από οικία σε οικία και έψελναν ειδικό άσμα, το οποίο είχε το ίδιο όνομα και είναι ως εξής: «Ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιον αποψήσασθαι και κύλικ' εύζωρον, ως αν μεθύουσα καθεύδη».Τα παιδιά έπαιρναν από τους οικοδεσπότες φιλοδώρημα. Οι ειρεσιώνες που αναρτούνταν πάνω από τις θύρες των οικιών, έχει το σύγχρονο αντίστοιχο της ανάρτησης κλαδιών και στεφάνων από άνθη πάνω από τις πόρτες, τα παράθυρα ή τους εξώστες των οικιών κατά την πρώτη κάθε Μαΐου. Επίσης επειδή η Ειρεσιώνη είχε ευχετικό χαρακτήρα γινόταν απο παιδιά που ζητούσαν φιλοδώρημα θεωρείται ότι στις μερες μας εχει μεταφερθεί στο έθιμο των των καλάντων.
Οι ομοιότητες της ειρεσιώνης με το έθιμο του φλάμπουρου είναι πολλές και προφανείς:
1) χρησιμοποιούνται κλαδιά δέντρων που συνδέονται με τη βλάστηση
2) χρησιμοποιούνται καρποί από οπωροφόρα δέντρα που συνδέονται με τη γονιμότητα
3) χρησιμοποιούνται μάλλινες κορδέλλες στα ίδια ακριβώς χρώματα: κόκκινο και άσπρο
4) τα μεταφέρουν παιδιά "αμφιθαλείς" δηλαδή που έχουν και τους δύο γονείς
5) συνδέονται στο συνολό τους με την επιθυμία για γονιμότητα και την ευφορία
6) κρεμιούνται εξωτερικά στα σπίτια για ένα χρονικό διάστημα (6 μήνες Ειρεσιώνη, 40 ημέρες φλάμπουρο)
Μάρτης
Σχετικά με τη διατήρηση των χρωμάτων άσπρο και κόκκινο αυτά διατηρήθηκαν στο έθιμο του Μάρτη αλλά και παρόμοιων εθίμων στα βαλκάνια (πχ μαρτινίτσα στη Βουλγαρία). Βλέπουμε δηλαδή ότι η Ειρεσιώνη συνδέεται και με την πρωτομαγιά αλλά και με το Μάρτη την έναρξη της Άνοιξης . Τα δύο χρώματα άλλες φορές συμβολίζουν την αυγή με το κόκκινο χρώμα πάνω στο λευκό χιόνι ενώ άλλες φορές την αγάπη και την αγνότητα.
μαρτενιτσα
B) Το άναμα του προζυμιού (απριντ αώτου)*
Η "περιφορά" του νερού στην αναβίωση του παραδοσιακού γάμου της Παλαιομάνινας
* αώτου, προζύμι ή το πολύ μαλακό αντικείμενο όπως το μαλλί του προβάτου. Με την έννοια του μαλλιού συναντάται στην Οδύσσεια του Ομήρου (ι, 434) "τοῦ κατὰ νῶτα λαβών, λασίην ὑπὸ γαστέρ' ἐλυσθεὶς κείμην· αὐτὰρ χερσὶν ἀώτου θεσπεσίοιο και στην κοιλιά του χαμηλά τη μαλλιαρή κρεμιέμαι,απ' τ' ώριο του μαλλί σφιχτά και δυνατά πιασμένος.
Επίσης στη διάλεκτο Ριμινεστι υπάρχει η παροιμία"έστι κα αώτου" είναι σαν ζυμάρι δηλ πολύ μαλακός
ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΣΤΗ ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΤΩΝ ΡΙΜΕΝΩΝ
α) Γαμήλια Λάβαρα (φλάμπουρι)
Τα φλάμπουρα αναρτημένα στο μπαλκόνι για το γάμο του Βασίλη Ευστ. Μπίτα στην Παλαιομάνινα (Ιούλιος 2008)
Tα "φλάμπουρι" συνηθίζονται στους γάμους όλων σχεδόν των Αρμάνων στην Ελλάδα (όπου διατηρείται η παράδοση) αλλά αποτελεί και το χαρακτηριστικό σύμβολο των Σαρακατσάνων και από αυτούς (Αρμάνους και Σαρακατσάνους) διαδόθηκε όπου αλλού συναντώται. Τα "φλάμπουρι" στο γάμο των Ριμένων διαφοροποιούνται λίγο από των άλλων ομάδων και έχει τα εξής χαρακτηριστικά:
α) είναι πάντα δύο
β) το χρώμα είναι πάντα το ίδιο και συγκεκριμένο (κόκκινο πανί με φούντες από άσπρο μαλλί και άσπρο πανί με κόκκινες φούντες αντίστοιχα)
γ) πάντα γίνεται μια βδομάδα πριν το γάμο στη σύλλογή των ξύλων στο δάσος (σουρτσελε)
δ) γίνεται πρόχειρα χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερη προεργασία και πάντα με δυο κλαδιά δέντρου σε σχήμα σταυρού και όχι σε κοντάρι
ε) στις μυτερές άκρες του (βλ φωτογραφία) καρφώνουν καρπούς από οπωροφόρα δέντρα (ρόδια, μήλα, πορτοκάλια κα)
στ) τα κρατάνε ένα αγόρι και κορίτσι "αμφιθαλείς'" δηλαδή και με τους δύο γονείς τους εν ζωή και στην επιστροφή από το δάσος τα κρεμάνε κάπου ψηλά στο σπίτι του γαμπρού για 40 ημέρες.
Ο Ελ. Αλεξάκης στο βιβλίο του "Η σημαία (το Φλάμπουρο στο γάμο (Τελετουργία-εξάπλωση-προέλευση, εθνολογική μελέτη", Αθήνα, 1990) αναφέρει μεταξύ άλλων:
"Η σημαία της εποχής εκείνης (πρωτοβυζαντινής περιόδου στο βορειοελλαδικό χώρο) ονομαζόταν φλάμμουλο (από τη λατινική λέξη φλάμμα=φλόγα) δεν διέφερε από τη σημερινή. Ήταν πανομοιότυπη με τα σημερινά λάβαρα των ναών. ...Απεικονίσεις ρωμαϊκών φλάμμουλων έχουμε πριν ο αρχαίος κόσμος έλθει σε επαφή με τους Σλάβους....Οι αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν σημαίες.... Σε μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας των βαλκανικών λαών πρέπει να συνέβη συγκερασμός στα γαμήλια και θρησκευτικά έθιμα. Αυτό φαίνεται από τα στολίδια της σημαίας του γάμου που είναι παρόμοια με του αρχαίου θύρσου, τον οποίο κρατούσαν οι ακόλουθοι πιστοί του Διόνυσου. Ο θύρσος όπως γνωρίζουμε από παραστάσεις σε αγγεία και από περιγ
ραφές σε αρχαία κείμενα ήταν ένα κλαδί από πεύκο, ή άλλο φυτό (πχ κισσός, κλήμα) με φύλλωμα στην κορυφή. Το κλαδί το στόλιζαν και του έδιναν μορφή ανθοδέσμης, με κουκουνάρια (σύμβολα γονιμότητας), με ταινίες, που συμβόλιζαν την καθιέρωση των πιστών, με μαγικούς κόμπους , κουδουνάκια, μικρά τύμπανα (ντέφια), κρόταλα που συνήθιζαν στις οργιαστικές γιορτές.....Τους θύρσους κρατούσαν αρχικά μαινάδες και σάτυροι και σειληνοί, σε μεταγενέστερες όμως παραστάσεις ο Έρως, ο Πόθος και η Νίκη. Σε μια τελευταία φάση της εξέλιξης και εδώ αρχίζει η σχέση τους με το φλάμπουρο, τους θύρσους κρατούν νικητές στρατηγοί, που επιστρέφουν θριαμβευτές ως "νέοι Διόνυσοι" Είναι λοιπόν το φλάμπουρο σύμβολο γονιμότητας αφού συνδέεται με τις γιορτές του Διόνυσου. Θα πρέπει κάποιος όμως να λάβει υπόψη του ότι αυτός θεός (ο νεότερος των θεών) με τη θρακική προέλευση γιορτάζονταν κάθε δυο χρόνια στις αρχές του Δεκέμβρη στον Παρνασσό, και σε αυτά έπαιρναν μέρος μόνο οι γυναίκες Μαινάδες ή Βάκχες, οργανωμένες σε θιάσους. Στο ένα χέρι κρατούσαν τον αναμμένο πυρσό και στο άλλο τον θύρσο και εβάκχευαν που σημαίνει ότι έπεφταν σε μια θρησκευτική μανία. Τα στοιχεία αυτά της λατρείας δεν εμφανίζουν πολλές ομοιότητες με το τελετουργικό του γάμου στην παρασκευή των "φλάμπουρι" αντίθετα με ότι συμβαίνει με τα αρχαιοελληνικό έθιμο της Ειρεσιώνης.
ραφές σε αρχαία κείμενα ήταν ένα κλαδί από πεύκο, ή άλλο φυτό (πχ κισσός, κλήμα) με φύλλωμα στην κορυφή. Το κλαδί το στόλιζαν και του έδιναν μορφή ανθοδέσμης, με κουκουνάρια (σύμβολα γονιμότητας), με ταινίες, που συμβόλιζαν την καθιέρωση των πιστών, με μαγικούς κόμπους , κουδουνάκια, μικρά τύμπανα (ντέφια), κρόταλα που συνήθιζαν στις οργιαστικές γιορτές.....Τους θύρσους κρατούσαν αρχικά μαινάδες και σάτυροι και σειληνοί, σε μεταγενέστερες όμως παραστάσεις ο Έρως, ο Πόθος και η Νίκη. Σε μια τελευταία φάση της εξέλιξης και εδώ αρχίζει η σχέση τους με το φλάμπουρο, τους θύρσους κρατούν νικητές στρατηγοί, που επιστρέφουν θριαμβευτές ως "νέοι Διόνυσοι" Είναι λοιπόν το φλάμπουρο σύμβολο γονιμότητας αφού συνδέεται με τις γιορτές του Διόνυσου. Θα πρέπει κάποιος όμως να λάβει υπόψη του ότι αυτός θεός (ο νεότερος των θεών) με τη θρακική προέλευση γιορτάζονταν κάθε δυο χρόνια στις αρχές του Δεκέμβρη στον Παρνασσό, και σε αυτά έπαιρναν μέρος μόνο οι γυναίκες Μαινάδες ή Βάκχες, οργανωμένες σε θιάσους. Στο ένα χέρι κρατούσαν τον αναμμένο πυρσό και στο άλλο τον θύρσο και εβάκχευαν που σημαίνει ότι έπεφταν σε μια θρησκευτική μανία. Τα στοιχεία αυτά της λατρείας δεν εμφανίζουν πολλές ομοιότητες με το τελετουργικό του γάμου στην παρασκευή των "φλάμπουρι" αντίθετα με ότι συμβαίνει με τα αρχαιοελληνικό έθιμο της Ειρεσιώνης. Ειρεσιώνη. Καλείται το κλαδί δέντρου (στην αρχαία Αθήνα ήταν ελιά ή δάφνη) , πάνω στο οποίο είχαν πλέξει λευκές και κόκκινες
κορδέλες από μαλλί και είχε κρεμασμένους όλων των ειδών τους καρπούς (εκτός του πίου και του μήλου) δύο φορές το χρόνο (Άνοιξη, Φθινόπωρο). Γινόταν περιφορά τους και στη διαδρομή τοποθετούσαν επάνω του άρτους, οινοχόες γεμάτες με κρασί, ορμαθούς από βελανίδια, λάδι, μέλι. Η ειρεσιώνη είναι πιθανόν να πήρε το όνομά της από το μαλλί «είρος», από το οποίο φτιάχνανε τις μάλλινες κορδέλες. Για τους αρχαίους Έλληνες αποτελούσε σύμβολο ευφορίας και γονιμότητας. Ο Πορφύριος (234-304 μΧ) δεν κατονομάζει ρητώς την ειρεσιώνη, αλλά σαφώς την υπαινίσσεται, όταν αναφέρεται για την πομπή που γίνονταν στην Αθήνα των ημερών του για τον Ήλιο και τις Ώρες. Άλλες ειρεσιώνες αναρτιούνταν πάνω στις πόρτες των οικιών και παρέμεναν εκεί μέχρι το επόμενο έτος, όπου καίγονταν και αντικαθιστούνταν με νέες. Η ειρεσιώνη αργότερα μετατράπηκε από τους ρωμαίους σε δέσμη από στάχυα, στις πόρτες των ναών τους. και των οικιών τους. Από τονΠαυσανία διασώζεται η ακόλουθη περιγραφή της τελετής κατά την έβδομη μέρα της γιορτή των Πυανεψίων : «Η ειρεσιώνη είναι ένα κλαδί ελιάς περιτυλιγμένο με μαλλί και από αυτό κρέμονται διάφοροι καρποί της Γής. Ένα αγόρι, του οποίου ζουν και οι δύο γονείς, το μεταφέρει και το τοποθετεί μπροστά από τις πόρτες του Ιερού του Απόλλωνα (θεός του Ήλιου και του Φωτός) κατά τη γιορτή των Πυανεψίων. Οι «αμφιθαλείς παίδες», δηλαδή αυτοί που έχουν και τους δύο γονείς στη ζωή, περιέφεραν την ειρεσιώνη από οικία σε οικία και έψελναν ειδικό άσμα, το οποίο είχε το ίδιο όνομα και είναι ως εξής: «Ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιον αποψήσασθαι και κύλικ' εύζωρον, ως αν μεθύουσα καθεύδη».Τα παιδιά έπαιρναν από τους οικοδεσπότες φιλοδώρημα. Οι ειρεσιώνες που αναρτούνταν πάνω από τις θύρες των οικιών, έχει το σύγχρονο αντίστοιχο της ανάρτησης κλαδιών και στεφάνων από άνθη πάνω από τις πόρτες, τα παράθυρα ή τους εξώστες των οικιών κατά την πρώτη κάθε Μαΐου. Επίσης επειδή η Ειρεσιώνη είχε ευχετικό χαρακτήρα γινόταν απο παιδιά που ζητούσαν φιλοδώρημα θεωρείται ότι στις μερες μας εχει μεταφερθεί στο έθιμο των των καλάντων. Οι ομοιότητες της ειρεσιώνης με το έθιμο του φλάμπουρου είναι πολλές και προφανείς:
1) χρησιμοποιούνται κλαδιά δέντρων που συνδέονται με τη βλάστηση
2) χρησιμοποιούνται καρποί από οπωροφόρα δέντρα που συνδέονται με τη γονιμότητα
3) χρησιμοποιούνται μάλλινες κορδέλλες στα ίδια ακριβώς χρώματα: κόκκινο και άσπρο
4) τα μεταφέρουν παιδιά "αμφιθαλείς" δηλαδή που έχουν και τους δύο γονείς
5) συνδέονται στο συνολό τους με την επιθυμία για γονιμότητα και την ευφορία
6) κρεμιούνται εξωτερικά στα σπίτια για ένα χρονικό διάστημα (6 μήνες Ειρεσιώνη, 40 ημέρες φλάμπουρο)
Μάρτης Σχετικά με τη διατήρηση των χρωμάτων άσπρο και κόκκινο αυτά διατηρήθηκαν στο έθιμο του Μάρτη αλλά και παρόμοιων εθίμων στα βαλκάνια (πχ μαρτινίτσα στη Βουλγαρία). Βλέπουμε δηλαδή ότι η Ειρεσιώνη συνδέεται και με την πρωτομαγιά αλλά και με το Μάρτη την έναρξη της Άνοιξης . Τα δύο χρώματα άλλες φορές συμβολίζουν την αυγή με το κόκκινο χρώμα πάνω στο λευκό χιόνι ενώ άλλες φορές την αγάπη και την αγνότητα.
μαρτενιτσα B) Το άναμα του προζυμιού (απριντ αώτου)*
Η "περιφορά" του νερού στην αναβίωση του παραδοσιακού γάμου της Παλαιομάνινας
* αώτου, προζύμι ή το πολύ μαλακό αντικείμενο όπως το μαλλί του προβάτου. Με την έννοια του μαλλιού συναντάται στην Οδύσσεια του Ομήρου (ι, 434) "τοῦ κατὰ νῶτα λαβών, λασίην ὑπὸ γαστέρ' ἐλυσθεὶς κείμην· αὐτὰρ χερσὶν ἀώτου θεσπεσίοιο και στην κοιλιά του χαμηλά τη μαλλιαρή κρεμιέμαι,απ' τ' ώριο του μαλλί σφιχτά και δυνατά πιασμένος.
Επίσης στη διάλεκτο Ριμινεστι υπάρχει η παροιμία"έστι κα αώτου" είναι σαν ζυμάρι δηλ πολύ μαλακός
Για το άναμμα του προζυμιού την Τρίτη πριν το γάμο απαιτείται νερό το οποίο φέρουν σε μαστραπάδες (μεταλλικά κανάτια) μετά από την περιφορά του στο χωριό. Συγκεκριμένα δύο παιδια αγόρι και κορίτσι "αμφιθαλείς" δηλαδή με τους γονείς τους εν ζωή ακολουθούν μια πορεία μέσα στο χωριό και μετα επιστρέφουν από άλλο δρόμο. Η πορεία γίνεται πάντα προς την κατεύθυνση του ήλιου αν και πολλοί θεωρούν ότι η πορεία γίνεται προς την εκκλησία η οποία όμως σε ένα χωριό βρίσκεται συνήθως ανατολικά. Δεν γνωρίζουμε τι γινόταν στα κονάκια που ήταν στα βουνά, θεωρείται όμως από μαρτυρίες παλαιοτερων πως η πομπή κατευθυνόταν πάντα προς την ανατολή. Η πομπή αποτελείται από γυναίκες και παιδιά σταματάει σε τρια σημεία όπου η συνοδεία των γυναικών τραγουδά (πολυφωνικα). Ουμπλε σορου βριάσε φράτι ντα στι ντεμ απα λι κρεπατι γεμιζε αδελφή άδειασε αδελφέ για να ξεδιψάσει η διψασμένη. Αυτός ο στίχος έχει μείνει αναλλοίωτος καθώς τον συναντούμε και σε άλλα έθιμα Αρμάνων στην Ελλάδα. Άραγε ποια είναι η διψασμένη; Μετά την επιστροφή στους μαστραπάδες με το νερό τοποθετούνται νομίσματα και το νερό χρησιμεύει για να ζυμωθεί η κουλούρα την οποία στελνουν στη συμπεθέρα και αυτή ρίχνει την επομένη του γάμου σε απάτητο μέρος όπως είναι το ποτάμι (Βλέπε λαογραφικά στοιχεία).
Ακριβώς το ίδιο έθιμο συναντάται σε πολλά χωριά Αρμάνων (βλαχοχώρια) στις 23 Ιουνίου και συνδέεται με τη γιορτή του Αι-Γιάννη του προδρόμου και είναι ο γνωστός "κλήδωνας" . Δυστυχώς΄είναι λίγα τα χωριά που το διατηρούν το έθιμο στην παραδοσιακή του μορφή ως τελετουργία γιατί στις περισσότερες περιπτώσεις έχει μετατραπεί σε φολκλορικό πανηγύρι με σκοπό το γλέντι και όχι την προσήλωση στη σημειολογία του. Γράφει ο ερευνητής και θεολόγος Νικόλαος Σιώκης "Το δρώμενο του Κλήδονα αποτελεί μια ιδιαίτερη εθιμική εκδήλωση, για την οποία αντλούμε πληροφορίες από τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς (Όμηρο, Ησίοδο, Ηρόδοτο, Αισχύλο, Σοφοκλή), αλλά και από τους βυζαντινούς Μιχαήλ Ψελλό (11ος αι.), Θεόδ. Βαλσαμώνα, Ιω. Ζωναρά (12ος αι.) και Ιωσήφ Βρυέννιο (15ος αι.) . Η λέξη κλήδονας προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κληδών, που σημαίνει τον μαντικό ψίθυρο, την προφητική ρήση, και γι’ αυτό κατ’ επέκταση σημαίνει τον οιωνό, το προμήνυμα, τη φήμη, το μάντεμα. Οι αρχαίοι την ημέρα της εορτής των Νουμηνιών είχαν και τη συνήθεια του κληδονισμού, εκληδονίζοντο, μάντευαν δηλαδή το μέλλον με τον κλήδονα. Η ίδια τακτική συνεχίστηκε και κατά την έλευση του χριστιανισμού και την ένταξη των παγανιστικών εθίμων στο χριστιανικό εορτολόγιο . Το δρώμενο μάλιστα μαζί με άλλα έθιμα που ανάγονται στις θερινές τροπές του ηλίου συνδέθηκε με την εορτή των Γενεθλίων του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου, του μεγαλύτερου προφήτη που προμήνυσε την έλευση του Χριστού.............................. . Τελείται αποκλειστικά από γυναίκες, όπως και τα περισσότερα δρώμενα του εαρινού εθιμικού κύκλου, συνδέεται για τις κοπέλες και τις νιόπαντρες με την πρόβλεψη της τύχης, της μοίρας τους, δηλαδή με το ριζικό τους, αλλά και με την εξασφάλιση γονιμότητας................στις μέρες μας είναι γνωστό με την ονομασία Γκαλιάτα, καθώς έτσι ονομάζεται το στολισμένο με λουλούδια δοχείο που οι κοπέλες γεμίζουν με νερό από τρεις βρύσες " Στη συνέχεια αφήνουν το νερό όλη νύχτα να "αστρονομιστεί' και το άλλο πρωϊ πάιρνουν για τύχη τα λουλούδια που στόλιζαν το δοχείο με το νερό καθώς επίσης και τα κέρματα ή τα κοσμήματα που είχαν μέσα.
Οι ομοιότητες του κλήδωνα με το έθιμο του ανάματος του προζυμιού των Ριμένων είναι ολοφάνερες. Γίνεται και στις δύο περιπτώσεις από γυναίκες, γίνεται νύχτα, έχει σχέση με τον ήλιο (εαρινός εθιμικός κύκλος), τραγουδούν το ίδιο στίχο που αναφέρεται στη διψασμένη, χρησιμοποιούν κέρματα. Επομένως και η σημειολογία του πρέπει να είναι ίδια . Είναι ένας τρόπος να υποδεχθούν τον ήλιο (μεγαλώνει η μέρα) να προοϊωνίσουν θετικά το μέλλον (η πομπή κατευθύνεται προς την ανατολή κάτω από τα άστρα) και ρίχνουν και κέρματα (ασημώνουν για το ριζικό τους;).
Είναι εντυπωσιακό πως οι Ριμένοι ενσωμάτωσαν μια τελετή που εύκολα η χριστιανική αντίληψη θεώρησε παγανιστική στο εθιμοτυπικό του γάμου. Μελετώντας τη σημειολογία του έθιμο παρατηρούμε ότι ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία του είναι το νερό ενώ το άλλο είναι το αλεύρι. Στις παραδόσεις και τις θρησκείες των λαών, το νερό εμφανίζεται με δύο κυρίως ιδιότητες:
Α) του εξαγνισμού (η βάπτιση γίνεται με νερό για να καθαρθεί το προπατορικό αμάρτημα, ραντίζουν με νερό στο ξεμάτιασμα, οι μουσουλμάνοι πλένουν τα χέρια τους πριν μπουν στο τζαμί, ενώ οι Ριμένοι μετά τις κηδείες πλένουν τα χέρια τους σε τρεχούμενο νερό).
ν Κρήτη, σκυλλοκρέμμυδο, μπότσικας ή μπόσκα για τους ντόπιους), βολβού μεγάλης αντοχής, γνωστού από την αρχαιότητα. Υπάρχουν αναφορές ότι στην εξώπορτα του Πυθαγόρα υπήρχε πάντοτε καρφωμένος ο φυλλακτήριος βολβός, ενώ ο Διοσκουρίδης την περιγράφει: “Εστί δε και αλεξιφάρμακον όλη προ των θυρών κρεμαμένη” (Περί ύλης Ιατρικής Β, 171).
ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ
Αργαλειός (Λαογραφικό Μουσείο Παλαιομάνινας)
Οι Ριμένες είχαν αναπτύξει όπως σε πολλά μέρη της Ελλάδας μια αυτάρκεια στην κατασκευή ρουχισμού και κλινοστρωμνής. Το στήσιμο του αργαλειού δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση γιατί έπερεπε να είναι σταθερό στα τραντάγματα της υφάντρας. Ο οριζόντιος αργαλειός που συναντάμε στα χωριά των Ριμένων φτιαχνόταν από τέσσερα ισομεγέθη γερά και βαριά όρθια ξύλα δέντρου, που συνδέονταν και με άλλα ξύλα, με ειδικούς αρμούς.
Από τα ρούχα της κλινοστρωμνής όπως οι βελέτζες και οι φλοκάτες περνούσαν από νεροτριβή (ντερβένι) σε τρεχούμενο δηλαδή νερό για μια βδομάδα περίπου έτσι ώστε να φουσκώσουν να βγάλουν χνούδι και να γίνουν πιο απαλά. Το κύριο υλικό για την υφαντική τους ήταν το μαλλί. Τα πρόβατα κουρεύονται την Άνοιξη. Το μαλλί ζεματίζεται, μετά πλένεται στη βρύση ή στον ποταμό, το στέγνωναν και το λανάριζαν (έξαιναν). Ύστερα γινόταν η διαλογή. Το πιο καλό βγαίνει από τη ράχη του ζώου. Το μακρύ το έγνεθαν στη ρόκα και το κοντό στην τσικρίκα (είδος διπλής ρόκας). Ορισμένα είδη όπως ταγάρια και διάδρομοι γίνονταν από τραγόμαλλο κι έχουν πιο τραχιά υφή. Το γνέμα τυλιγόταν στο αδράχτι, για να καταλήξει τελικά στα σαΐτα του αργαλειού. Ήταν το υφάδι, ενώ το στημόνι (=πολύ γερή κλωστή, που δεν κοβόταν κατά την ύφανση) ήταν το μοναδικό είδος που χρειαζόταν να αγοράσουν οι νοικοκυρές για να υφάνουν.
Κλινοστρωμνή κατασκευασμένη εξολοκλήρου από τη γυναίκα που ήξερε αργαλειό (Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλου)
Σφοντύλι (Λαογραφική συλλογή Παλαιομάνινας)
Ρόκα (Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλλου)
Διαμάντω Μπαμπάνη. Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλλου
Το γνέσιμο της ρόκας ήταν "υποχρέωση" αλλά και μια συνεχής συντροφιά για τις Ριμένες της Ακαρνανίας τόσο για τις νεαρές όσο και τις γηραιότερες. O W. Leake αναφέρει χαρακτηριστικά ότι το Μάρτιο του 1809 συνάντησε κοντά στη θέση "Παλαιά Μάνη" την πομπή από οικογένειες "Καραγκούνηδων". "Τα νήπια ήταν σε κούνιες κρεμασμένες στις πλάτες τους, με τα σώματα κυρτά από το βάρος , αλλά το βήμα τους ήταν ταχύ. Έσερναν από ένα άλογο , ή τα σχοινιά από δύο τρία και ταυτόχρονα ήταν απασχολημένες με το γνέσιμο του μαλλιού"
Το δισάκι (ντισάγκα) που ήταν ένας διπλός σάκος χρησιμοποιούνταν εκτός των άλλων και για τη μεταφορά δώρων στους γάμους (βλ λαογραφικά στοιχεία). Τα δισάκια αυτά ήταν ξεχωριστά, όμορφα φτιαγμένα σε αργαλειό και περίτεχνα κεντημένα στο χέρι.
Το δισάκι (ντισάγκα).
ΤΑΓΑΡΙ ΚΑΙ ΚΗΡΥΚΟ
Η γκλίτσα (κηρύκο) και το ταγάρι (τράστου) απαραίτητα εφόδια του βοσκού
Αγγείο του 4ου αι. π.Χ όπου πίσω από τον Απόλλωνα εικονίζεται ο Ερμής (δεξιά) να κρατά το κηρύκειο
O ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΤΩΝ ΡΙΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΜΑΝΙΝΑΣ
Γράφει ο: Δημήτρης Στεργίου*
Μετά τη θεία λειτουργία, οι γυναίκες γέμιζαν τα ωραία (πολύχρωμα) πιάτα με κομμάτια από την «τούρτα» (είδος ψωμιού) και με κομμάτια από καρπούζι, πεπόνι και γευστική φέτα, τα σκέπαζαν με μια καθαρή (πολύχρωμη ή με τετραγωνάκια) πετσέτα (αμπόλια στα βλάχικα) και πήγαιναν σε όλα τα γειτονικά σπίτια και σε συγγενείς και τα πρόσφεραν (για τις ψυχές των νεκρών) ευχόμενες πάντα «Χρόνια Πολλά».
Η γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου είναι από τις μεγαλύτερες της Χριστιανοσύνης και της Ελλάδος, γι΄ αυτό και σε πολλές περιοχές της χώρας μας αποκαλείται και ως «Πάσχα του Καλοκαιριού». Και είναι ευχάριστη η διαπίστωση ότι στο χωριό μου, την Παλαιομάνινα Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας, αυτή η ιερότητα, η θρησκευτικότητα, τα έθιμα και η ιδιαιτερότητα...
..στη διαδικασία με την οποία περίμεναν οι Ριμένοι της Ακαρνανίας τη μεγάλη αυτή γιορτή δεν έχουν εξαφανισθεί από το χρόνο, το νέο τρόπο ζωής και την… παγκοσμιοποίηση, κυρίως από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους. Υπογραμμίζω την επισήμανση αυτή διότι όσες φορές βρέθηκα τα τελευταία χρόνια στο χωριό μου την ημέρα αυτή έβλεπα εικόνες που με γύριζαν δεκάδες χρόνια πριν!
Η διαδικασία για τις γιορτές του Δεκαπενταύγουστου άρχιζε από την 1η Αυγούστου, δηλαδή με την έναρξη της νηστείας που τηρούσαν όλοι σχεδόν οι κάτοικοι, ακόμα και τα παιδιά! Τα φασόλια, οι φακές, τα κουκιά, το ντοματόρυζο, οι ντομάτες γεμιστές, οι μελιτζάνες, οι πατάτες στο φούρνο, ήταν το βασικό φαγητό όλων των οικογενειών του χωριού έως τις 15 Αυγούστου! Μολονότι, η περίοδος της νηστείας συνέπιπτε με την κορύφωση της διαδικασίας συλλογής και επεξεργασίας των καπνόφυλλων (σηκωνόμασταν στις 1 ή 2 το πρωί και αρμαθιάζαμε τα καπνόφυλλα έως το απόγευμα!) ήταν τόσο έντονη η χαρά της προσμονής της γιορτής που κανείς δεν καταλάβαινε πώς περνούσαν τόσο γρήγορα οι 15 ημέρες της νηστείας.
Μάλιστα, όσο πλησίαζε η 15η Αυγούστου ή καλύτερα η παραμονή της γιορτής τόσο εντεινόταν η χαρά και η προσμονή και κορυφώνονταν οι προετοιμασίες τόσο από τις νοικοκυρές (καθαριότητα, ασβέστωμα τοίχων, αγορά ενός καλύτερου καλοκαιρινού φορέματος για να πάνε κυρίως οι νέες στην Εκκλησία κλπ) όσο και από τους άνδρες (παραγγελιά στους… υπαίθριους τότε κρεοπώλες για την ποσότητα και το είδος του κρέατος, κυρίως προβατίσιου, αγορά καρπουζιών, πεπονιών, ντομάτας, φέτας, κλπ).
Πράγματι, η παραμονή της γιορτής της Παναγίας (κυρίως μετά το μεσημέρι) έμοιαζε με… Πάσχα. Όλοι οι κρεοπώλες του χωριού είχαν κρεμάσει από αυτοσχέδια ικριώματα (σχήματος Π) με τα τσιγκέλια τα σφαχτά και πουλούσαν συνεχώς στους πελάτες τους, σύμφωνα με τον κατάλογο παραγγελιών που είχαν καταρτίσει. Σημειώνω ότι τότε δεν υπήρχαν ψυγεία και, συνεπώς, το κρέας έπρεπε αμέσως να παραδοθεί και να παραληφθεί από τα νοικοκυριά για τα περαιτέρω.
Στο μεταξύ, όλοι σχεδόν οι κεντρικοί δρόμοι του χωριού, όπου υπήρχαν τα υποτυπώδη… υπαίθρια κρεοπωλεία είχαν μετατραπεί σε υπαίθριες… ψησταριές, όπου ψήνονταν συνεχώς νοστιμότατα κοκορέτσια και σπληνάντερα και από όπου αναδυόταν μια… γευστικότατη κνίσα!
Ανήμερα ή από το βράδυ της παραμονής, οι νοικοκυρές έβαζαν το προβατίσιο κρέας να σιγοβράζει επί… ώρες στην κατσαρόλα (τέντζερης), ενώ είχε ολοκληρωθεί και η διαδικασία για την παρασκευή της νοστιμότατης «τούρτας». Είναι στα βλάχικα ένα είδος ψωμιού που ζύμωναν οι γυναίκες με ιδιαίτερη επιμέλεια και ξεχωριστή διαδικασία. Κι αυτό όχι μόνο διότι ήταν ο «Άρτος της Παναγιάς», αλλά και διότι μετά τη θεία λειτουργία διανεμόταν από σπίτι σε σπίτι και, συνεπώς, έπρεπε να καταδείξει η κάθε νοικοκυρά ότι είναι επιδέξια!
Λοιπόν, μετά τη θεία λειτουργία, οι γυναίκες γέμιζαν τα ωραία (πολύχρωμα) πιάτα με κομμάτια από την «τούρτα» και με κομμάτια από καρπούζι, πεπόνι και γευστική φέτα, τα σκέπαζαν με μια καθαρή (πολύχρωμη ή με τετραγωνάκια) πετσέτα (αμπόλια στα βλάχικα) και πήγαιναν σε όλα τα γειτονικά σπίτια και σε συγγενείς και τα πρόσφεραν (για τις ψυχές των νεκρών) ευχόμενες πάντα «Χρόνια Πολλά».
Σημειώνεται ότι σε άλλες περιοχές μοιράζουν κόλλυβα! Αλλά, το πιάτο δεν άδειαζε ποτέ! Η προσφορά συνοδευόταν από … αντιπροσφορά των ίδιων περίπου κομματιών από την άλλη νοικοκυρά. Δεν άδειαζε ακόμα διότι οι περισσότερες και οι περισσότεροι παραλήπτες των κομματιών αυτών δεν ήθελαν να χαλάσουν την …όρεξη (περίμεναν πώς και πώς, ύστερα από 15 ημέρες νηστεία, να φάνε κρέας!)
Πράγματι, το γιορτινό τραπέζι του Δεκαπενταύγουστου ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν μεγάλη γιορτή για τους Ριμένους της Ακαρνανίας. Και για το λόγο αυτό μεριμνούσαν να είναι πλούσιο από πολλά γευστικά παραδοσιακά ντόπια προϊόντα.
Το κρέας ήταν κυρίως προβατίσιο και το μαγείρευαν με δύο συνήθως τρόπους: Ή με μακαρόνια χοντρά σε πικάντικη σάλτσα (όπως το περίφημο βλάχικο γαμήλιο φαγητό) ή με φρέσκιες ντομάτες και πατάτες σε ταψί στο φούρνο ή στη… γάστρα. Σε πολλά τραπέζια, έβλεπε κανείς και κοκορέτσια ή σπληνάντερα τα οποία είχαν αγοράσει ψημένα από τους υπαίθριους κρεοπώλες ή τα είχαν παρασκευάσει οι ίδιοι οι νοικοκυραίοι.
Και οι γιορτές του Δεκαπενταύγουστου τελείωναν με καλό ντόπιο κρασί, γευστική παραδοσιακή ντόπια φέτα και φρεσκοζυμωμένο ψωμί και, φυσικά, με παραδοσιακά τραγούδια και ευχές «Χρόνια Πολλά»!
Έτσι, ήταν έτοιμοι να μπουν την επομένη και στη «Μάχη του Βελανιδιού». Η συγκομιδή του βελανιδόκαρπου άρχισε, συνήθως, μετά το Δεκαπενταύγουστο και μάλιστα σε δασοτεμάχια που είχαν διανεμηθεί πριν σε κάθε οικογένεια του χωριού. Επρόκειτο για μια ενασχόληση η οποία εξασφάλιζε επί δεκαετίες ικανοποιητικό πρόσθετο, συμπληρωματικό, εισόδημα στα νοικοκυριά της Παλαιομάνινας και, φυσικά, σε όλους τους κατοίκους της περιοχής, της Μάνινας Ξηρομέρου…
(*Ο Δημήτρης Λ. Στεργίου είναι δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στην Παλαιομάνινα Αιτωλοακαρνανίας
Ακριβώς το ίδιο έθιμο συναντάται σε πολλά χωριά Αρμάνων (βλαχοχώρια) στις 23 Ιουνίου και συνδέεται με τη γιορτή του Αι-Γιάννη του προδρόμου και είναι ο γνωστός "κλήδωνας" . Δυστυχώς΄είναι λίγα τα χωριά που το διατηρούν το έθιμο στην παραδοσιακή του μορφή ως τελετουργία γιατί στις περισσότερες περιπτώσεις έχει μετατραπεί σε φολκλορικό πανηγύρι με σκοπό το γλέντι και όχι την προσήλωση στη σημειολογία του. Γράφει ο ερευνητής και θεολόγος Νικόλαος Σιώκης "Το δρώμενο του Κλήδονα αποτελεί μια ιδιαίτερη εθιμική εκδήλωση, για την οποία αντλούμε πληροφορίες από τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς (Όμηρο, Ησίοδο, Ηρόδοτο, Αισχύλο, Σοφοκλή), αλλά και από τους βυζαντινούς Μιχαήλ Ψελλό (11ος αι.), Θεόδ. Βαλσαμώνα, Ιω. Ζωναρά (12ος αι.) και Ιωσήφ Βρυέννιο (15ος αι.) . Η λέξη κλήδονας προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κληδών, που σημαίνει τον μαντικό ψίθυρο, την προφητική ρήση, και γι’ αυτό κατ’ επέκταση σημαίνει τον οιωνό, το προμήνυμα, τη φήμη, το μάντεμα. Οι αρχαίοι την ημέρα της εορτής των Νουμηνιών είχαν και τη συνήθεια του κληδονισμού, εκληδονίζοντο, μάντευαν δηλαδή το μέλλον με τον κλήδονα. Η ίδια τακτική συνεχίστηκε και κατά την έλευση του χριστιανισμού και την ένταξη των παγανιστικών εθίμων στο χριστιανικό εορτολόγιο . Το δρώμενο μάλιστα μαζί με άλλα έθιμα που ανάγονται στις θερινές τροπές του ηλίου συνδέθηκε με την εορτή των Γενεθλίων του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου, του μεγαλύτερου προφήτη που προμήνυσε την έλευση του Χριστού.............................. . Τελείται αποκλειστικά από γυναίκες, όπως και τα περισσότερα δρώμενα του εαρινού εθιμικού κύκλου, συνδέεται για τις κοπέλες και τις νιόπαντρες με την πρόβλεψη της τύχης, της μοίρας τους, δηλαδή με το ριζικό τους, αλλά και με την εξασφάλιση γονιμότητας................στις μέρες μας είναι γνωστό με την ονομασία Γκαλιάτα, καθώς έτσι ονομάζεται το στολισμένο με λουλούδια δοχείο που οι κοπέλες γεμίζουν με νερό από τρεις βρύσες " Στη συνέχεια αφήνουν το νερό όλη νύχτα να "αστρονομιστεί' και το άλλο πρωϊ πάιρνουν για τύχη τα λουλούδια που στόλιζαν το δοχείο με το νερό καθώς επίσης και τα κέρματα ή τα κοσμήματα που είχαν μέσα.
Οι ομοιότητες του κλήδωνα με το έθιμο του ανάματος του προζυμιού των Ριμένων είναι ολοφάνερες. Γίνεται και στις δύο περιπτώσεις από γυναίκες, γίνεται νύχτα, έχει σχέση με τον ήλιο (εαρινός εθιμικός κύκλος), τραγουδούν το ίδιο στίχο που αναφέρεται στη διψασμένη, χρησιμοποιούν κέρματα. Επομένως και η σημειολογία του πρέπει να είναι ίδια . Είναι ένας τρόπος να υποδεχθούν τον ήλιο (μεγαλώνει η μέρα) να προοϊωνίσουν θετικά το μέλλον (η πομπή κατευθύνεται προς την ανατολή κάτω από τα άστρα) και ρίχνουν και κέρματα (ασημώνουν για το ριζικό τους;).
Είναι εντυπωσιακό πως οι Ριμένοι ενσωμάτωσαν μια τελετή που εύκολα η χριστιανική αντίληψη θεώρησε παγανιστική στο εθιμοτυπικό του γάμου. Μελετώντας τη σημειολογία του έθιμο παρατηρούμε ότι ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία του είναι το νερό ενώ το άλλο είναι το αλεύρι. Στις παραδόσεις και τις θρησκείες των λαών, το νερό εμφανίζεται με δύο κυρίως ιδιότητες:
Α) του εξαγνισμού (η βάπτιση γίνεται με νερό για να καθαρθεί το προπατορικό αμάρτημα, ραντίζουν με νερό στο ξεμάτιασμα, οι μουσουλμάνοι πλένουν τα χέρια τους πριν μπουν στο τζαμί, ενώ οι Ριμένοι μετά τις κηδείες πλένουν τα χέρια τους σε τρεχούμενο νερό).
B) της δύναμής του ως ζωοποιό στοιχείο. Ο Θαλής ο Μιλήσιος πίστευε πως η κοσμογονία στηρίχθηκε στο νερό ενώ η επικρατούσα άποψη της εξέλιξης θεωρεί ότι η ζωή δημιουργήθηκε μέσα στο νερό. Το νερό το κατευθύνει η πομπή των γυναικών στον ήλιο, τον άλλο ζωοποιό παράγοντα, και με κατανυκτική προσήλωση το νερό θα συνεχίσει την πορεία
του για το ζύμωμα της κουλούρας. Δεν είναι τυχαίο ότι με το νερό που έχει "ευλογηθεί" από τον ήλιο και τα άστρα θα ζυμωθεί η πρώτη κουλούρα του ζευγαριού που θα φέρει ένα καλό μέλλον με ζωή και παραγωγικότητα στο νεόνυμφο ζευγάρι. Άλλωστε χωρίς νερό και ήλιο δεν μπορεί να παραχθεί αλεύρι για να ξεκινήσει η διαδικασία της ζύμωσης (απριντι αώτου=να αναψει το ζυμάρι). Γονιμότητα, καλή τύχη και παραγωγικότητα εύχονταν στην αρχαιότητα με το έθιμο αυτό στην έναρξη της Άνοιξης τα ίδια εύχονται για το νεόνυμφο ζευγάρι στο έθιμο του προζυμιού.
του για το ζύμωμα της κουλούρας. Δεν είναι τυχαίο ότι με το νερό που έχει "ευλογηθεί" από τον ήλιο και τα άστρα θα ζυμωθεί η πρώτη κουλούρα του ζευγαριού που θα φέρει ένα καλό μέλλον με ζωή και παραγωγικότητα στο νεόνυμφο ζευγάρι. Άλλωστε χωρίς νερό και ήλιο δεν μπορεί να παραχθεί αλεύρι για να ξεκινήσει η διαδικασία της ζύμωσης (απριντι αώτου=να αναψει το ζυμάρι). Γονιμότητα, καλή τύχη και παραγωγικότητα εύχονταν στην αρχαιότητα με το έθιμο αυτό στην έναρξη της Άνοιξης τα ίδια εύχονται για το νεόνυμφο ζευγάρι στο έθιμο του προζυμιού. Ο ΒΟΛΒΟΣ ΑΓΡΙΟΚΡΕΜΜΥΔΑΣ
Την πρωτοχρονιά ακόμα και σήμερα στη εξώθυρα ή στην σκεπή κρεμιέται ο βολβός της αγριοκρεμμύδας (ασκελετούρα στη
Την πρωτοχρονιά ακόμα και σήμερα στη εξώθυρα ή στην σκεπή κρεμιέται ο βολβός της αγριοκρεμμύδας (ασκελετούρα στη
ν Κρήτη, σκυλλοκρέμμυδο, μπότσικας ή μπόσκα για τους ντόπιους), βολβού μεγάλης αντοχής, γνωστού από την αρχαιότητα. Υπάρχουν αναφορές ότι στην εξώπορτα του Πυθαγόρα υπήρχε πάντοτε καρφωμένος ο φυλλακτήριος βολβός, ενώ ο Διοσκουρίδης την περιγράφει: “Εστί δε και αλεξιφάρμακον όλη προ των θυρών κρεμαμένη” (Περί ύλης Ιατρικής Β, 171). ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ
Αργαλειός (Λαογραφικό Μουσείο Παλαιομάνινας)
Οι Ριμένες είχαν αναπτύξει όπως σε πολλά μέρη της Ελλάδας μια αυτάρκεια στην κατασκευή ρουχισμού και κλινοστρωμνής. Το στήσιμο του αργαλειού δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση γιατί έπερεπε να είναι σταθερό στα τραντάγματα της υφάντρας. Ο οριζόντιος αργαλειός που συναντάμε στα χωριά των Ριμένων φτιαχνόταν από τέσσερα ισομεγέθη γερά και βαριά όρθια ξύλα δέντρου, που συνδέονταν και με άλλα ξύλα, με ειδικούς αρμούς.
Από τα ρούχα της κλινοστρωμνής όπως οι βελέτζες και οι φλοκάτες περνούσαν από νεροτριβή (ντερβένι) σε τρεχούμενο δηλαδή νερό για μια βδομάδα περίπου έτσι ώστε να φουσκώσουν να βγάλουν χνούδι και να γίνουν πιο απαλά. Το κύριο υλικό για την υφαντική τους ήταν το μαλλί. Τα πρόβατα κουρεύονται την Άνοιξη. Το μαλλί ζεματίζεται, μετά πλένεται στη βρύση ή στον ποταμό, το στέγνωναν και το λανάριζαν (έξαιναν). Ύστερα γινόταν η διαλογή. Το πιο καλό βγαίνει από τη ράχη του ζώου. Το μακρύ το έγνεθαν στη ρόκα και το κοντό στην τσικρίκα (είδος διπλής ρόκας). Ορισμένα είδη όπως ταγάρια και διάδρομοι γίνονταν από τραγόμαλλο κι έχουν πιο τραχιά υφή. Το γνέμα τυλιγόταν στο αδράχτι, για να καταλήξει τελικά στα σαΐτα του αργαλειού. Ήταν το υφάδι, ενώ το στημόνι (=πολύ γερή κλωστή, που δεν κοβόταν κατά την ύφανση) ήταν το μοναδικό είδος που χρειαζόταν να αγοράσουν οι νοικοκυρές για να υφάνουν.
Κλινοστρωμνή κατασκευασμένη εξολοκλήρου από τη γυναίκα που ήξερε αργαλειό (Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλου)
Σφοντύλι (Λαογραφική συλλογή Παλαιομάνινας)
Ρόκα (Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλλου)
Διαμάντω Μπαμπάνη. Λαογραφικό Μουσείο Αγραμπέλλου
Το γνέσιμο της ρόκας ήταν "υποχρέωση" αλλά και μια συνεχής συντροφιά για τις Ριμένες της Ακαρνανίας τόσο για τις νεαρές όσο και τις γηραιότερες. O W. Leake αναφέρει χαρακτηριστικά ότι το Μάρτιο του 1809 συνάντησε κοντά στη θέση "Παλαιά Μάνη" την πομπή από οικογένειες "Καραγκούνηδων". "Τα νήπια ήταν σε κούνιες κρεμασμένες στις πλάτες τους, με τα σώματα κυρτά από το βάρος , αλλά το βήμα τους ήταν ταχύ. Έσερναν από ένα άλογο , ή τα σχοινιά από δύο τρία και ταυτόχρονα ήταν απασχολημένες με το γνέσιμο του μαλλιού"
ΔΙΣΑΚΙ
Το δισάκι (ντισάγκα) που ήταν ένας διπλός σάκος χρησιμοποιούνταν εκτός των άλλων και για τη μεταφορά δώρων στους γάμους (βλ λαογραφικά στοιχεία). Τα δισάκια αυτά ήταν ξεχωριστά, όμορφα φτιαγμένα σε αργαλειό και περίτεχνα κεντημένα στο χέρι. 
Το δισάκι (ντισάγκα). ΤΑΓΑΡΙ ΚΑΙ ΚΗΡΥΚΟ
Η γκλίτσα (κηρύκο) και το ταγάρι (τράστου) απαραίτητα εφόδια του βοσκού
Αγγείο του 4ου αι. π.Χ όπου πίσω από τον Απόλλωνα εικονίζεται ο Ερμής (δεξιά) να κρατά το κηρύκειο O ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΤΩΝ ΡΙΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΜΑΝΙΝΑΣ
Γράφει ο: Δημήτρης Στεργίου*
Μετά τη θεία λειτουργία, οι γυναίκες γέμιζαν τα ωραία (πολύχρωμα) πιάτα με κομμάτια από την «τούρτα» (είδος ψωμιού) και με κομμάτια από καρπούζι, πεπόνι και γευστική φέτα, τα σκέπαζαν με μια καθαρή (πολύχρωμη ή με τετραγωνάκια) πετσέτα (αμπόλια στα βλάχικα) και πήγαιναν σε όλα τα γειτονικά σπίτια και σε συγγενείς και τα πρόσφεραν (για τις ψυχές των νεκρών) ευχόμενες πάντα «Χρόνια Πολλά».
Η γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου είναι από τις μεγαλύτερες της Χριστιανοσύνης και της Ελλάδος, γι΄ αυτό και σε πολλές περιοχές της χώρας μας αποκαλείται και ως «Πάσχα του Καλοκαιριού». Και είναι ευχάριστη η διαπίστωση ότι στο χωριό μου, την Παλαιομάνινα Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας, αυτή η ιερότητα, η θρησκευτικότητα, τα έθιμα και η ιδιαιτερότητα...
..στη διαδικασία με την οποία περίμεναν οι Ριμένοι της Ακαρνανίας τη μεγάλη αυτή γιορτή δεν έχουν εξαφανισθεί από το χρόνο, το νέο τρόπο ζωής και την… παγκοσμιοποίηση, κυρίως από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους. Υπογραμμίζω την επισήμανση αυτή διότι όσες φορές βρέθηκα τα τελευταία χρόνια στο χωριό μου την ημέρα αυτή έβλεπα εικόνες που με γύριζαν δεκάδες χρόνια πριν!
Η διαδικασία για τις γιορτές του Δεκαπενταύγουστου άρχιζε από την 1η Αυγούστου, δηλαδή με την έναρξη της νηστείας που τηρούσαν όλοι σχεδόν οι κάτοικοι, ακόμα και τα παιδιά! Τα φασόλια, οι φακές, τα κουκιά, το ντοματόρυζο, οι ντομάτες γεμιστές, οι μελιτζάνες, οι πατάτες στο φούρνο, ήταν το βασικό φαγητό όλων των οικογενειών του χωριού έως τις 15 Αυγούστου! Μολονότι, η περίοδος της νηστείας συνέπιπτε με την κορύφωση της διαδικασίας συλλογής και επεξεργασίας των καπνόφυλλων (σηκωνόμασταν στις 1 ή 2 το πρωί και αρμαθιάζαμε τα καπνόφυλλα έως το απόγευμα!) ήταν τόσο έντονη η χαρά της προσμονής της γιορτής που κανείς δεν καταλάβαινε πώς περνούσαν τόσο γρήγορα οι 15 ημέρες της νηστείας.
Μάλιστα, όσο πλησίαζε η 15η Αυγούστου ή καλύτερα η παραμονή της γιορτής τόσο εντεινόταν η χαρά και η προσμονή και κορυφώνονταν οι προετοιμασίες τόσο από τις νοικοκυρές (καθαριότητα, ασβέστωμα τοίχων, αγορά ενός καλύτερου καλοκαιρινού φορέματος για να πάνε κυρίως οι νέες στην Εκκλησία κλπ) όσο και από τους άνδρες (παραγγελιά στους… υπαίθριους τότε κρεοπώλες για την ποσότητα και το είδος του κρέατος, κυρίως προβατίσιου, αγορά καρπουζιών, πεπονιών, ντομάτας, φέτας, κλπ).
Πράγματι, η παραμονή της γιορτής της Παναγίας (κυρίως μετά το μεσημέρι) έμοιαζε με… Πάσχα. Όλοι οι κρεοπώλες του χωριού είχαν κρεμάσει από αυτοσχέδια ικριώματα (σχήματος Π) με τα τσιγκέλια τα σφαχτά και πουλούσαν συνεχώς στους πελάτες τους, σύμφωνα με τον κατάλογο παραγγελιών που είχαν καταρτίσει. Σημειώνω ότι τότε δεν υπήρχαν ψυγεία και, συνεπώς, το κρέας έπρεπε αμέσως να παραδοθεί και να παραληφθεί από τα νοικοκυριά για τα περαιτέρω.
Στο μεταξύ, όλοι σχεδόν οι κεντρικοί δρόμοι του χωριού, όπου υπήρχαν τα υποτυπώδη… υπαίθρια κρεοπωλεία είχαν μετατραπεί σε υπαίθριες… ψησταριές, όπου ψήνονταν συνεχώς νοστιμότατα κοκορέτσια και σπληνάντερα και από όπου αναδυόταν μια… γευστικότατη κνίσα!
Ανήμερα ή από το βράδυ της παραμονής, οι νοικοκυρές έβαζαν το προβατίσιο κρέας να σιγοβράζει επί… ώρες στην κατσαρόλα (τέντζερης), ενώ είχε ολοκληρωθεί και η διαδικασία για την παρασκευή της νοστιμότατης «τούρτας». Είναι στα βλάχικα ένα είδος ψωμιού που ζύμωναν οι γυναίκες με ιδιαίτερη επιμέλεια και ξεχωριστή διαδικασία. Κι αυτό όχι μόνο διότι ήταν ο «Άρτος της Παναγιάς», αλλά και διότι μετά τη θεία λειτουργία διανεμόταν από σπίτι σε σπίτι και, συνεπώς, έπρεπε να καταδείξει η κάθε νοικοκυρά ότι είναι επιδέξια!
Λοιπόν, μετά τη θεία λειτουργία, οι γυναίκες γέμιζαν τα ωραία (πολύχρωμα) πιάτα με κομμάτια από την «τούρτα» και με κομμάτια από καρπούζι, πεπόνι και γευστική φέτα, τα σκέπαζαν με μια καθαρή (πολύχρωμη ή με τετραγωνάκια) πετσέτα (αμπόλια στα βλάχικα) και πήγαιναν σε όλα τα γειτονικά σπίτια και σε συγγενείς και τα πρόσφεραν (για τις ψυχές των νεκρών) ευχόμενες πάντα «Χρόνια Πολλά».
Σημειώνεται ότι σε άλλες περιοχές μοιράζουν κόλλυβα! Αλλά, το πιάτο δεν άδειαζε ποτέ! Η προσφορά συνοδευόταν από … αντιπροσφορά των ίδιων περίπου κομματιών από την άλλη νοικοκυρά. Δεν άδειαζε ακόμα διότι οι περισσότερες και οι περισσότεροι παραλήπτες των κομματιών αυτών δεν ήθελαν να χαλάσουν την …όρεξη (περίμεναν πώς και πώς, ύστερα από 15 ημέρες νηστεία, να φάνε κρέας!)
Πράγματι, το γιορτινό τραπέζι του Δεκαπενταύγουστου ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν μεγάλη γιορτή για τους Ριμένους της Ακαρνανίας. Και για το λόγο αυτό μεριμνούσαν να είναι πλούσιο από πολλά γευστικά παραδοσιακά ντόπια προϊόντα.
Το κρέας ήταν κυρίως προβατίσιο και το μαγείρευαν με δύο συνήθως τρόπους: Ή με μακαρόνια χοντρά σε πικάντικη σάλτσα (όπως το περίφημο βλάχικο γαμήλιο φαγητό) ή με φρέσκιες ντομάτες και πατάτες σε ταψί στο φούρνο ή στη… γάστρα. Σε πολλά τραπέζια, έβλεπε κανείς και κοκορέτσια ή σπληνάντερα τα οποία είχαν αγοράσει ψημένα από τους υπαίθριους κρεοπώλες ή τα είχαν παρασκευάσει οι ίδιοι οι νοικοκυραίοι.
Και οι γιορτές του Δεκαπενταύγουστου τελείωναν με καλό ντόπιο κρασί, γευστική παραδοσιακή ντόπια φέτα και φρεσκοζυμωμένο ψωμί και, φυσικά, με παραδοσιακά τραγούδια και ευχές «Χρόνια Πολλά»!
Έτσι, ήταν έτοιμοι να μπουν την επομένη και στη «Μάχη του Βελανιδιού». Η συγκομιδή του βελανιδόκαρπου άρχισε, συνήθως, μετά το Δεκαπενταύγουστο και μάλιστα σε δασοτεμάχια που είχαν διανεμηθεί πριν σε κάθε οικογένεια του χωριού. Επρόκειτο για μια ενασχόληση η οποία εξασφάλιζε επί δεκαετίες ικανοποιητικό πρόσθετο, συμπληρωματικό, εισόδημα στα νοικοκυριά της Παλαιομάνινας και, φυσικά, σε όλους τους κατοίκους της περιοχής, της Μάνινας Ξηρομέρου…
(*Ο Δημήτρης Λ. Στεργίου είναι δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στην Παλαιομάνινα Αιτωλοακαρνανίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου